Из 3-го номера газеты «Нютаг хэлэн».
Хышикто Раднаевич был настоящим другом и автором «Нютаг хэлэн». Он считал, что диалекты надо сохранять и фиксировать на бумаге.
Беседовать с ним было одно удовольствие – до того Хышикто Раднаевич был интереснейшим собеседником, отличным знатоком языка, старины, с чувством юмора, мудрейшей и добрейшей личностью…
Д. Баторова
*****
Хышикто Будаев: «Газар дэлхэй дээр наһаараа модо һуулгаад ябаам...»
ЯГДАГ – МИНИИ ТҮРААН НЮТАГ
Багадтхяа һанхадам, Ягдагта 2-3 уулисэ бии байгаа. Манай шагаабарнууд хамжаан тээшэ хараан, хоёр айл нэг гэр соо һуугшаамдь. Хажуудамнай ехы трибуна байгаашы һаннам. Ягдагай баррай конеферма байгшаан, һүүлдэ тэрэш Намаа руу Конюхайн нуга нүүгээ.
Радёмнай - “тарелка” уулистэ байгаа, 1953 ондо Сталини наһа бараан тухай хэлээшиин һайнаар һаннаб.
Минии эхэ эртээр наһа бараан, һандаггойб. Баабай ондоо һамга абжа, айл болжо ябаан. Би хүгшэн изиитеэ 1943 он болтор амдираан хүүм, саараараа долоотой болтороо. Изиим Егмэд гээд нэртэй, Пипаани Гулгэни һамган байгаа. Һүүлдэ мэдхэдэм, хүгшэн изиим Аргатаан удхатай байгаа. Яахадаа Пипаан нэр байһым гэжэ һонирходогоб. Пипаан гээшэш тэрэ тюркануудай нэр байна. Баргажан гол руу тюрканууд хашангээд ерымааб?
Дайн соо хүдлөөб гэжэ судайн решенеэр ветеран-тыловик Великой Отечественной войны болаан хүм. Переросток болоод, сургуульда оржо эхилээхиимпи. Колхоздоо элдэбэйн ажалда хүдлөөб, багадаа бухал татааб, һүниин адуу манааб – ажал хэдэг моришо адуулхаш, саашаа ёһото адуушан нэгэ ел ябааб, прицепщик байгааб. Морьной косилкада һуугааб, сомоодо ябааб. Тиихлээрээ 17 наһан соогоо хуу колхозой хүдмэр гараан хүн байнаб, үшөө Хүнтэйн талханда хоёр ел коногон байгааб (жатка, которую тянули три коня, пристяжные два сзади, впереди – один, а на нем сидел, как правило, легкий пацан, а сзади - жнейщик, была такая уборочная техника – жатка). Тиижэ байгаад, олон ел колхоздо хүдлөөб, тэрэмни пенсдээ гархадам, стаж соо ороогой...
Долооёо дүүргээд, город ержэ, Буряад школда һурааб. Улаан-Үддэ һургуулида ерээд орходоо, ямарш хүдмараан ядархой хүн ябаахимпидаа. Һургуулиин директор Николай Цыренович Дабжаев, мухаршэбэрэй буряад. Буряад нэртэй-омогтой, так-то хитад баабайтай, ород маматай хүн байгаа, но буряад айлда хүн болаан, буряадаар бэрхэ, заншалынь хуу буряад, нэгэ үедэ обкомай лектор ябаан. Николай Цыренович - һайхан, бэрхэ хүн байгаа, намай ехэ дахуулаан.
Һургууляа һайн дүүргээб, медаль абаадаа – экзаменгой дээд һургуульда орхо эрхэтэйш гээ. Теэд арбанда һуржайхдаа, ехээр эбдээб, гайморидаар. Аттестадта 2-3 дүрбэтэй болоод, медальда хүртөөгойб. 1961 ондо һургууляа дүүргээб, өөрьёо хүсөөр Ленинградай лесотехническа академида конкурс дабжа гарааб. Тиихэдэш распределени гэжэ байгаа. Сибирьта вообще место үгэй байгаа, Буряти болхаан. Би аг тулаад, “Баруунтай байхойб, нютагаа ерхэб”, - гэж хэлээб. 120 выпускнигууд соо распределеньда баллнуудаараа арбадьха ябааб. Студент байхадаа, факультедэй учебна секторэй ноён, комсорг ябааб. Олег Попцов комсомольска организациимнай секретарь байгаа, һүүлдэнь тэрэмнай всероссийска телерадиокомпанин гендиректор болоо.
БУРЯТИМНАЙ ЕХЭ ЭЛҺЭТЭЙ ХИИМ, 700 МЯНГАН ГЕКТАРААН 100 МЯНГАНИИНЬ – “ПОДВИЖНЫЕ ПЕСКИ”
Нютагаа ерээд, леспромхоздо главна лесничээр хүдлөөд, тэрнэй һүүлээр Буряадай комплексна научна институдта ораан хүм, пенсдээ гартараа эндээ хүдлөөб, тэрнэй дунда гурба ел Саратовта аспирантурда һурааб. Хэан ажални юум гэхэдэ, – газарай эрозитэй ехэ тэмсэдэг байгаамдь. Ээжайха ехээр һалхинай буухада посев юумэн хуу хииджэ арьлаха. Тиихойн түлөө колхоз-совхозуудай поли дээгүүр лесполоса, шугы модо тарьхабдь. Шугы – линейка, монголнууд шугы модон гэдэгэлдаа. Лесной полосашни ургасиие һалхинаан хамгаалнахиим. Тэрнаан амяараа, Бурятимнай ехэ элһэтэй хиим, 700 мянган гектарта, 100 мянганиинь – “подвижные пески”.
1962 ондо Кяхтинска научна стационарта “Погранична” совхозой газар дээр хүдмэрнай эхилаан. Тэрнэй һүүлээр ургаса һалхинаан хамгаалха гэжэ Сэлэнгын аймагай колхоз “Эрдэм”, совхоз Селенгинский”, колхоз Ленина гэгшэдтэ хүдлөөб. Һүүлэй сагта Хурамхаанда научна-производственна база байгуулхаа, Хүнтэйёо таряан газар шугы модоор хамгаалхаа, элһэн дээрэ модо тарии гэжэ һайнаар хоёр ел эхилээд байхдамнай, засагнай хубилнагойндаа, мүнгэ-алтамнайш гой болоо. Аргатын газараар модо, Аргатын хүүргэйн хажууда облепиха тарьжа эхилаан байгаабдь (Баргажан голдошни природно талаар облепиха үгэйхиим). Облепихаш естественным путем Сэлэнгэ, Эрхүү голнуудаар ургадагхиим, тэндэ таряан облепиха ехэ баян байна.
Хурамхаанай гулваагай орлогшо Бадмаев хэлаан байгаа: “Тэрэ баргажанай облепихаар нэг хүн бизнес хэхэм гээ, таа орогты тэрээндэ, энэ жэмэс таряан хүн байншуут”. Теэд наһан ябаахиим, тэрэшни мүнгэнэй юумэбшуу, оборудовани, барилга байха ёһотой, саашань облепихаа ургаса үргэлэлжүүлхэ, тарьха болхохимштаа, ёһотой миин һанаан байгымаабдаа.
Нэг һонимай зугаалхамнюуг?
Зүүн Хүнтэй дээр элһэ яажа торгоохым гэж тала дайда бэдиржэ байхадаа нэг таархадли газар олооб. Тэр песчана бугорай гээ дээрэнь гарангхэдээ – чугунна надгробитай могила харжархёоб. Үшөө хажуудань зула аһажа байгаа...
Эрьелдээд хархадам – хэнш үгэй, нюдэни хархаар даже нэгэ гэрдлиш юумэн үзэгднэгой. Тэр надгроби ехы байгаа, тэр мүртөө бузар массивна, дээрэнь үзэгүүд бэшээтэй. Агууехэ Соодой лама хадалгаатай байгаахиим...
Би ехээр һонирхооб. Нэгэдьхээр хэлхэдээ, гэнтэ олоохимпи. Хоёрдьхоор, тэрэ могилайнь хүн һайнаар адуулна гэжэ тухайлхаар байгаа. Гурбадьхаар хэлхэдэ, иимэ хүндэн чугунна плита хашангжэ эндэ асаримааб, иимэ хол газар, трактор, машинаш үгэй үедэ – гэж гайхааб.
“Энэш хатуу, хүүни дайрхаар бэшэ хорилготой газарабштаа”, – гэж ойндом ороо. “Энээни дайрхаар бэшэ, иигээд орхёошон дээрэ”, – гэж шэбшээд, ондоо таатай газар Булаг гэж ферма – Аргатайн хүүргэ хоёрой хажууда олаам.
Буряадай научна центэртэ хүдэлжайхдаа, “Защитное лесоразведение Бурятской АССР” гэжэ ном бэшээб. Хоёрдьхи номни – “Озеленение сёл и городов Бурятии”. Үшөө “Рекомендации по выращиванию защитных насаждений Бурятской АССР” гэан пособи хэблэгдээ, лесной хозяйствайн министр Назар Ермилович Медведевай «Леса Бурятии» гэжэ ном заһааб, хэблэлдэ бэлдээб, хамтаа үшөө ондоо ном бэшаамбдь – «Лес – союзник земледельца». Тэрнаан амяараа, научна журнаалнуудта гараан олон минии статьянууд биимаабдаа.
1977 онаан 1995 он болтор биогеоценологиин лабораториин заведующеэр ябааб, тэрэш һүүлдэ өөрымни лаборатория защитного лесоразведения болоо. 20-30-д хүнүүд лабораторьдо хүдэлжайхдаа эрдэмэй кандидадууд болаан, өөртэм докторска диссертаци бэшхэ һанаан бии байгаа, намай манда ерхэдээ академик Исаев уряан, докторско диссертации хэ гэжэ. 1990-д һамаргаата онууд болоод, юумэн мэдэгтхээ болёо хиимдаа. 1996 ондо пенсдэ гараад, Эржена үбшэн басгаяа харалсажа ябааб. Тобшоор хэлхэдэ, иимэрхуу байналдаа...
Үшөө жолоошонби, всех категорий, мүнөө өөрьёо машина ябуулнаб, а такто 1963 онаан 52 ел соо ото рульда ябнаб. Түрүүн экспедицидэ ябхадаа гүрнэй машинда шофёргой ябаа хүм. Тэр хүндэ байгаа, һүүлдэ шофёртой болооб. Хуушан советска машиндаш ходо уход хэрэгтэйхиим, өөрьёо ажал ябуулхадаш ход һаалта болхо. Шофертой ябхадаш, муу талань бии, тэрэш үлүү хүн болнохиим, тэрээни унтуулха, эдеэлхэ, байрлуулха хэрэгтэй. Хүдөө дайдаар ябхадаш, шамда бэлэн юумэ хэнш бярхой, хуу өөрөө олхо ёһотойш, так что шофергой ябхада амар, но нүгөө талаараа научна ажал хэхдэш һаалта болно.
Саратовска аспирантурда һуржайхдаа, мотоцикалтай байгааб. Тэрнэй һүүлээр 1975 ондо лична автотай болоод, тэндаан хойшоо өөрьёо, семьяяа хэргээр ходо машинаар ябнаб. Ехэ опыттой болхо байнаш, автомаадаар ябнаш. Нүгөө талаараа, ябгаар ябдаггойдаа – хүлш муудтаг байна... Истоминдо дачатайб, тэндээ огрод ургуулнам. Минии огороошо «гээ һайн» гэжайш местна зон хэлдэг, нээрээш тиимиимбэреэ – гүрсэ, морхооб, свёкла, гүлзээргэнэ, хартаабха – тэдээни хуу ургуулнаб. Өөрайм семьяда хүрнэ. Огороодтоо ажал хээд байхдаа, бэешни хүнгэн болно, эртээгүүр боднош, юумэйн ургхада, һанаанш дүүрнэ, үхибүүдтээ асаржа үгнэш. Тиимэрхуулдаа.
АМАНДА ОРААН ХЭЛЭЭ МАРТХОЙ БАЙНАШ ...
Энэ буряад хэлэ танайхин ехэ хүгжөөхэ гэжэ оролдонот, элдэбын диалектээр газетээ гарганат. Тэр нэгэ талаараа һайн юумэ. Буряад хэлэн олон диалектын һуурьтай байнхимдаа. Жэшээнь, буряад хэл һайн мэддэг хүн Монгол ошоод, хоёр һар соо байгаадаа, тэндьхи хэлэ ойлгодог болхо. Би үхибүүдээрээ 4-5 елэй тэндэ Монгол ошаам. Минии басган Дарима хэлээ: «Переводчик олы». Би: “Манда переводчиг хэрэггой, биш ойлгхо байхаб». Монголнуудаар зугаалхадаа, «Нэг зааха ааляар хэлэгтылдаа, тиихдэнь удхын хуу ойлгхоб», – гэж хэлээб. Жэшээнь, буряад хэлнэй һуури дээр тэндэ монгол хэлэндэ һурхань, как говорится, делать нечего.
Би Буряадай булта диалекты мэдхэб. Бүхы насаараа Хяагта, Сэлэнгэд ажил хэсэн хүм, турүүшиин хоёр-гурбан джэлдэ нэгэ заа хүндэчэг байсан, тэрнэй сүүлээр сүлөөтэй ярилсадаг болсон. Зарьмандаа намаан сурдаг байгаа: “Хүбүүн, хаанааш?”. Би наадажа: “Ёнхороос, Ёнхороос”. Нэгэ хүгшэн эхнэр: “Ши, хүбүүн, худлаар бү хэлэ, ши Баргажнайш”.
- Яажа мэдсэн?
- Нэгэ баргажан үгэ алдааш.
- Баргажнай диалект хаанаас мэдхэ?
- Би баргажан хүндэ хадамда залуудаа гарһан байгааб.
А-а, тиигээдаа баргажнай хэлэ ойлгонгой яахаб, – гэж би һанааб.
Зарим диалектыш хэлэн ехэ баян. Баргажаншни, жэшээнь, иижэ хэлдэг: «Тиихойдтяа», одним словом, түнхэн: «Тиим биз даа». «Так ведь?». Литературнаар хэлхэдэ, «Тиимэ байха, тиимэ болоо», сонгол хэлэн дээр: «Тиигээсэн, иигээсэн».
Зэдын, Кяахтын, Сэлэнгын сонголнууд, табангуудууд, ашабагадууд Монгол ошоод, уһаар зугаалаад ябха, дүтэ хэлэн хиим.
Диалект мэдээ хадаа, буряад хэлэн баяжха.
Аманда ораан хэлээ мартхой байнаш, гансхан мохооржо болхо.
Нэгтэ иимэ ушар болоо, тэрээн тухай намда Василий Родионович Филиппов хөөржэ үгаан байгаа: “Хяагтын колхоздо практикада гуннуудай үхээри тухай юумэй шэнжэлхээ Ленинградаан нэгэ практикантка залуу басаган ербэ.
Морин тэргэдэ һуугаад ябна, тэрэ нютаг хүрхэ гэжэ. Басган айд лэ гээд харгыдаа шэбшэнэ: «Ямар зон эндэ байдагиимааб».
Гэнтэ моринойнь эзэн иижэ хэлбэ: ”Хуй салхи бодоо, морёо байлгаха хэрэгтэй” (ород хэлэн дээр). Практикантка эдэ үгэнүүшэ ондоогоор ойлгоод, айгаандаа, тэргэнаанаа ябууд һүржэ буугаад, түргэн гүйжэ арьлаба.
Колхозой правлени ошчо, тэрээн тухай хөөржэ үгөө”.
Сонгоол-сартуул хэлэн дээр «хуй салхи» гээшэмнай вихрь-смерч болно, манайхяар хэлхэдэ – “боохолдойн һалхин”. Иимэ һалхинай бодходо, буряад хүн унжа ябаан морьёо байлгха ёһотой байгаа.
Эрхуугэй бурайдууд соо намда олон нүхэд бии. Тэдэш иижайш хэлдэг: «Дочкамнай арбаадаа кончалаад, аттестаадаа получалаад, институдтэ поступалхим те». А вообще буряадаараа хэлниин баргажанда дүтэ.
УЛЯАҺАНШ ҺҮҮДЭР ҮГНЭХИИМ
Намда талаан болоо, 1967 ондо парти, правительствайн постановлени гарһыма – “О неотложных мерах по защите почв от водно-ветровой эрозии”. Бүхы Росси соо хүдэн зуун лесомелиоративна станци нэгдээ, ехэ расход мүнгэ миллиардаараа гаргагдаа. Манай Бурятида нэгэ лесомелиоративна станци Новоселенгинскада 2 миллион советска мүнгөөр баряа. Тэрнэй перва директорынь эхрид буряад – Владимир Болхоев, минии нүхэр байгаа. Өөһэдөө агроном, модо һуулгхадаа, намдаа ханддаг байгаа. Бишни модо үндүүһээрэнь хайшангээд һуулгхаб – мэддэг байгаахимпи...
Нэгтэ ехэ производственна посадканууша шалгхаа ошходом, залуушуул архи баряан, зарьма модонуушынь үндэһөөрөө доошоо, дээшээ һуулгагдаан. “Как вы умудряетесь вверх корнями сажать?”, – гэж һүраахимпи...
Болхоев мэнэ һая наһа бараа, ехэ бэрхэ директор байгаа, тэрнэй һүүлээр Федоров болоо, потом манай баргажнай Цыдып Сыхенович Бадмаев. Сэлэнгэдэ модо һуулгаабдь. Новоселенгинск гээшэмнай суутай село химдаа. Түрүүшын декабристнууд тэндэ ерээ, Агуехэ сайн харгы дээр байгаа.
Хүдмэрэй дүнгөөр ВДНХ-гай хоёр бронзово медальтайб, юунэй түлөө гэхдэ – “За разработку и внедрение методов и способов защитного лесоразведения в Бурятской АССР”. Хашангээд модо ургуулхаб гэжэ минии бэшаан рекомендацинууша Тувада, Шэтэдэ, Восточно-Сибирка регионда хэрэглэгдээ.
Бурятска научна центэртэ модо юумэй тарьха гэжэ совет бии болгаан байгаа, намай председателяар табяа. БНЦэй гэр, фасадайнь, Солнечно улицайн 18, 39, 20, 26-хи гэрнууши хажууда, детска сад «Кристаллик» – тэдээгуур минии һуулгагдаан модод мүнөөш болтор гоёор ургажа-һалбаржа байна.
Мүнөө инвалид-колясочнигуудай гэрэй газаа, Эржена Будаевагай нэрэмжэтэ аллейда модо һуулгажа байнабдь, олон зон хабаадна. Солнечна улиста посадка хэж эхилээбдь, бурхандаа ябтараа Солнечна улицээр хуу модо тарайб гэж һанаан байна.
Нажартаа городто халуунда амархын арггойхиим, хубардаан дээр байгаандли. Ямар хүн модо һуулгхиин түлөө харюусадагиимааб – мэднэгойб. Город соо ээжайха модошо отолно, особенно уляаһанууша хайр гамгой тайржа хайна. Если уляаһаша үгэй болоодо, һайн юумэн юунш гой. Тэрэ модонш түргөөр ургадагхиим, гээ ехээр намшууһа үгдэг, влага, кислород. Намшууһашынь городой шорой бэйдээ шэнгээжэ абнахиим. Гансхан мууниинь юум гэхдэ, – пухтай. Но пухииш эхнэр породануушинь үгнэхиим, теэд пухгой уляаһа тарьхадань ямариим? Жэшээнь, алтайский пирамидальный гэж порода бии хиим, бэрхэ питомнигуудш тэрээни ургуулжа эхилээ. Тэрнаан амяараа, уляаһанш һүүдэр үгнэхиим, нажар халуунда доронь һуухда хүдии зохидоб.
Минии модо һуулгажайгаан сагта горсоведтэ нэг ноён хэлхиим: “Танайхин лучше дуб һуулгха байгаат”. Тииж хэлхэдэнь, “Хөөрхииш, юумэй юуш мэдхойхимдаа” – гэж тэр дороо ойлгооб. Юундэбгхэдэ, өөрьёо эндэ ургадаг модошо тарааха хэрэгтэй, ордоор хэлхэдэ: тополь сибирский бальзамический, ильм забайкальский (хайлас), черёмуха, клён ясенелистный, яблоня сибирская, берёза, лиственница. Нарууһан городто муугаар ургана, дээрэнь городой смог һууна, тиигээд нарууһанш һалнахиимдаа. Тэрэш парк соо һайнаар ургхой, нарууһанш – сэбэр агаарай модон. Модо тарьхань тиимэ бэлэн бэшэ химдаа. Би олон Сибириин городуудаар ябааб, жэшээнь, Красноярск, Владивосток, Чита, хаана юун урганаб – хуу харааб.
Намаан һурдагиима: “Зай, Хышикто, юу хэдэг байгаабш?”. Омогорхолто харюум иимэ: «Газар дэлхэй дээр наһаараа модо һуулгаад ябаам...».
*****
Хышикто Раднаевич и Зинаида Уновна Будаевы (на фото) воспитали замечательную дочь – Эржену Будаеву, одного из самых ярких и известных общественных деятелей в Бурятии. Несмотря на свой тяжёлый недуг, она активно помогала людям. Помогала словом, советом, делом…
В 1999 г. создала и возглавляла до 2003 г. организацию «Фонд строительства жилого дома для инвалидов-колясочников и создания безбарьерной среды в РБ», где также работала в 2005-2012 г. И благодаря ей в республике сдвинулись с мёртвой точки программы по созданию благоприятных и доступных условий для инвалидов, построен жилой комплекс для инвалидов-колясочников со всеми необходимыми службами.
В 2005 г. совместно с Г. Горбатых начала проект инклюзивного образования в РБ. В 2003-2005 г. Э. Будаева училась в магистратуре Сиракузского университета в США.
В 2012 г. активно работала на должности директора Бурятского отделения Российского фонда «Нет алкоголизму и наркомании».
В 2013 году её избрали членом Общественной палаты РБ.
Посмертно удостоена звания «Почётный гражданин города Улан-Удэ».
В 2013 г. для сохранения памяти Эржены родные учредили общественный фонд её имени. Он издал книгу «Эржена» о яркой судьбе Э. Будаевой и её сподвижников.
Всем тем, кто знал Эржену, она запомнилась светлым, добрым человеком, на которого можно и нужно равняться.
... В январе 2011 г. на своей странице в социальной сети Эржена Будаева написала такие строки: «На днях моему отцу, Хышикто Раднаевичу Будаеву, исполняется 75 лет. Он мудр и бодр, относительно здоров, до сих пор за рулём, в общем, «на коне», как и полагается сыну Баргузинской долины.
Только с годами понимаешь, что значат для нас родители. Мои родители (как и ваши!) живут для всех нас, детей, внуков, правнуков. К ним можно обратиться в любое время. Могут, не могут, решат любую проблему. Отец и мать – кладезь мудрости и знаний, тепла и доброты. Такие родные… роднее не бывает».
Беседу с Хышикто Будаевым вела Дулма Баторова.
Текст записан на баргузинском говоре эхиритского диалекта
Газета «Нютаг хэлэн», №3, 30 декабря 2015 г.
Фото Д. Баторовой
Хышикто Раднаевич был настоящим другом и автором «Нютаг хэлэн». Он считал, что диалекты надо сохранять и фиксировать на бумаге.
Беседовать с ним было одно удовольствие – до того Хышикто Раднаевич был интереснейшим собеседником, отличным знатоком языка, старины, с чувством юмора, мудрейшей и добрейшей личностью…
Д. Баторова
*****
Хышикто Будаев: «Газар дэлхэй дээр наһаараа модо һуулгаад ябаам...»
ЯГДАГ – МИНИИ ТҮРААН НЮТАГ
Багадтхяа һанхадам, Ягдагта 2-3 уулисэ бии байгаа. Манай шагаабарнууд хамжаан тээшэ хараан, хоёр айл нэг гэр соо һуугшаамдь. Хажуудамнай ехы трибуна байгаашы һаннам. Ягдагай баррай конеферма байгшаан, һүүлдэ тэрэш Намаа руу Конюхайн нуга нүүгээ.
Радёмнай - “тарелка” уулистэ байгаа, 1953 ондо Сталини наһа бараан тухай хэлээшиин һайнаар һаннаб.
Минии эхэ эртээр наһа бараан, һандаггойб. Баабай ондоо һамга абжа, айл болжо ябаан. Би хүгшэн изиитеэ 1943 он болтор амдираан хүүм, саараараа долоотой болтороо. Изиим Егмэд гээд нэртэй, Пипаани Гулгэни һамган байгаа. Һүүлдэ мэдхэдэм, хүгшэн изиим Аргатаан удхатай байгаа. Яахадаа Пипаан нэр байһым гэжэ һонирходогоб. Пипаан гээшэш тэрэ тюркануудай нэр байна. Баргажан гол руу тюрканууд хашангээд ерымааб?
Дайн соо хүдлөөб гэжэ судайн решенеэр ветеран-тыловик Великой Отечественной войны болаан хүм. Переросток болоод, сургуульда оржо эхилээхиимпи. Колхоздоо элдэбэйн ажалда хүдлөөб, багадаа бухал татааб, һүниин адуу манааб – ажал хэдэг моришо адуулхаш, саашаа ёһото адуушан нэгэ ел ябааб, прицепщик байгааб. Морьной косилкада һуугааб, сомоодо ябааб. Тиихлээрээ 17 наһан соогоо хуу колхозой хүдмэр гараан хүн байнаб, үшөө Хүнтэйн талханда хоёр ел коногон байгааб (жатка, которую тянули три коня, пристяжные два сзади, впереди – один, а на нем сидел, как правило, легкий пацан, а сзади - жнейщик, была такая уборочная техника – жатка). Тиижэ байгаад, олон ел колхоздо хүдлөөб, тэрэмни пенсдээ гархадам, стаж соо ороогой...
Долооёо дүүргээд, город ержэ, Буряад школда һурааб. Улаан-Үддэ һургуулида ерээд орходоо, ямарш хүдмараан ядархой хүн ябаахимпидаа. Һургуулиин директор Николай Цыренович Дабжаев, мухаршэбэрэй буряад. Буряад нэртэй-омогтой, так-то хитад баабайтай, ород маматай хүн байгаа, но буряад айлда хүн болаан, буряадаар бэрхэ, заншалынь хуу буряад, нэгэ үедэ обкомай лектор ябаан. Николай Цыренович - һайхан, бэрхэ хүн байгаа, намай ехэ дахуулаан.
Һургууляа һайн дүүргээб, медаль абаадаа – экзаменгой дээд һургуульда орхо эрхэтэйш гээ. Теэд арбанда һуржайхдаа, ехээр эбдээб, гайморидаар. Аттестадта 2-3 дүрбэтэй болоод, медальда хүртөөгойб. 1961 ондо һургууляа дүүргээб, өөрьёо хүсөөр Ленинградай лесотехническа академида конкурс дабжа гарааб. Тиихэдэш распределени гэжэ байгаа. Сибирьта вообще место үгэй байгаа, Буряти болхаан. Би аг тулаад, “Баруунтай байхойб, нютагаа ерхэб”, - гэж хэлээб. 120 выпускнигууд соо распределеньда баллнуудаараа арбадьха ябааб. Студент байхадаа, факультедэй учебна секторэй ноён, комсорг ябааб. Олег Попцов комсомольска организациимнай секретарь байгаа, һүүлдэнь тэрэмнай всероссийска телерадиокомпанин гендиректор болоо.
БУРЯТИМНАЙ ЕХЭ ЭЛҺЭТЭЙ ХИИМ, 700 МЯНГАН ГЕКТАРААН 100 МЯНГАНИИНЬ – “ПОДВИЖНЫЕ ПЕСКИ”
Нютагаа ерээд, леспромхоздо главна лесничээр хүдлөөд, тэрнэй һүүлээр Буряадай комплексна научна институдта ораан хүм, пенсдээ гартараа эндээ хүдлөөб, тэрнэй дунда гурба ел Саратовта аспирантурда һурааб. Хэан ажални юум гэхэдэ, – газарай эрозитэй ехэ тэмсэдэг байгаамдь. Ээжайха ехээр һалхинай буухада посев юумэн хуу хииджэ арьлаха. Тиихойн түлөө колхоз-совхозуудай поли дээгүүр лесполоса, шугы модо тарьхабдь. Шугы – линейка, монголнууд шугы модон гэдэгэлдаа. Лесной полосашни ургасиие һалхинаан хамгаалнахиим. Тэрнаан амяараа, Бурятимнай ехэ элһэтэй хиим, 700 мянган гектарта, 100 мянганиинь – “подвижные пески”.
1962 ондо Кяхтинска научна стационарта “Погранична” совхозой газар дээр хүдмэрнай эхилаан. Тэрнэй һүүлээр ургаса һалхинаан хамгаалха гэжэ Сэлэнгын аймагай колхоз “Эрдэм”, совхоз Селенгинский”, колхоз Ленина гэгшэдтэ хүдлөөб. Һүүлэй сагта Хурамхаанда научна-производственна база байгуулхаа, Хүнтэйёо таряан газар шугы модоор хамгаалхаа, элһэн дээрэ модо тарии гэжэ һайнаар хоёр ел эхилээд байхдамнай, засагнай хубилнагойндаа, мүнгэ-алтамнайш гой болоо. Аргатын газараар модо, Аргатын хүүргэйн хажууда облепиха тарьжа эхилаан байгаабдь (Баргажан голдошни природно талаар облепиха үгэйхиим). Облепихаш естественным путем Сэлэнгэ, Эрхүү голнуудаар ургадагхиим, тэндэ таряан облепиха ехэ баян байна.
Хурамхаанай гулваагай орлогшо Бадмаев хэлаан байгаа: “Тэрэ баргажанай облепихаар нэг хүн бизнес хэхэм гээ, таа орогты тэрээндэ, энэ жэмэс таряан хүн байншуут”. Теэд наһан ябаахиим, тэрэшни мүнгэнэй юумэбшуу, оборудовани, барилга байха ёһотой, саашань облепихаа ургаса үргэлэлжүүлхэ, тарьха болхохимштаа, ёһотой миин һанаан байгымаабдаа.
Нэг һонимай зугаалхамнюуг?
Зүүн Хүнтэй дээр элһэ яажа торгоохым гэж тала дайда бэдиржэ байхадаа нэг таархадли газар олооб. Тэр песчана бугорай гээ дээрэнь гарангхэдээ – чугунна надгробитай могила харжархёоб. Үшөө хажуудань зула аһажа байгаа...
Эрьелдээд хархадам – хэнш үгэй, нюдэни хархаар даже нэгэ гэрдлиш юумэн үзэгднэгой. Тэр надгроби ехы байгаа, тэр мүртөө бузар массивна, дээрэнь үзэгүүд бэшээтэй. Агууехэ Соодой лама хадалгаатай байгаахиим...
Би ехээр һонирхооб. Нэгэдьхээр хэлхэдээ, гэнтэ олоохимпи. Хоёрдьхоор, тэрэ могилайнь хүн һайнаар адуулна гэжэ тухайлхаар байгаа. Гурбадьхаар хэлхэдэ, иимэ хүндэн чугунна плита хашангжэ эндэ асаримааб, иимэ хол газар, трактор, машинаш үгэй үедэ – гэж гайхааб.
“Энэш хатуу, хүүни дайрхаар бэшэ хорилготой газарабштаа”, – гэж ойндом ороо. “Энээни дайрхаар бэшэ, иигээд орхёошон дээрэ”, – гэж шэбшээд, ондоо таатай газар Булаг гэж ферма – Аргатайн хүүргэ хоёрой хажууда олаам.
Буряадай научна центэртэ хүдэлжайхдаа, “Защитное лесоразведение Бурятской АССР” гэжэ ном бэшээб. Хоёрдьхи номни – “Озеленение сёл и городов Бурятии”. Үшөө “Рекомендации по выращиванию защитных насаждений Бурятской АССР” гэан пособи хэблэгдээ, лесной хозяйствайн министр Назар Ермилович Медведевай «Леса Бурятии» гэжэ ном заһааб, хэблэлдэ бэлдээб, хамтаа үшөө ондоо ном бэшаамбдь – «Лес – союзник земледельца». Тэрнаан амяараа, научна журнаалнуудта гараан олон минии статьянууд биимаабдаа.
1977 онаан 1995 он болтор биогеоценологиин лабораториин заведующеэр ябааб, тэрэш һүүлдэ өөрымни лаборатория защитного лесоразведения болоо. 20-30-д хүнүүд лабораторьдо хүдэлжайхдаа эрдэмэй кандидадууд болаан, өөртэм докторска диссертаци бэшхэ һанаан бии байгаа, намай манда ерхэдээ академик Исаев уряан, докторско диссертации хэ гэжэ. 1990-д һамаргаата онууд болоод, юумэн мэдэгтхээ болёо хиимдаа. 1996 ондо пенсдэ гараад, Эржена үбшэн басгаяа харалсажа ябааб. Тобшоор хэлхэдэ, иимэрхуу байналдаа...
Үшөө жолоошонби, всех категорий, мүнөө өөрьёо машина ябуулнаб, а такто 1963 онаан 52 ел соо ото рульда ябнаб. Түрүүн экспедицидэ ябхадаа гүрнэй машинда шофёргой ябаа хүм. Тэр хүндэ байгаа, һүүлдэ шофёртой болооб. Хуушан советска машиндаш ходо уход хэрэгтэйхиим, өөрьёо ажал ябуулхадаш ход һаалта болхо. Шофертой ябхадаш, муу талань бии, тэрэш үлүү хүн болнохиим, тэрээни унтуулха, эдеэлхэ, байрлуулха хэрэгтэй. Хүдөө дайдаар ябхадаш, шамда бэлэн юумэ хэнш бярхой, хуу өөрөө олхо ёһотойш, так что шофергой ябхада амар, но нүгөө талаараа научна ажал хэхдэш һаалта болно.
Саратовска аспирантурда һуржайхдаа, мотоцикалтай байгааб. Тэрнэй һүүлээр 1975 ондо лична автотай болоод, тэндаан хойшоо өөрьёо, семьяяа хэргээр ходо машинаар ябнаб. Ехэ опыттой болхо байнаш, автомаадаар ябнаш. Нүгөө талаараа, ябгаар ябдаггойдаа – хүлш муудтаг байна... Истоминдо дачатайб, тэндээ огрод ургуулнам. Минии огороошо «гээ һайн» гэжайш местна зон хэлдэг, нээрээш тиимиимбэреэ – гүрсэ, морхооб, свёкла, гүлзээргэнэ, хартаабха – тэдээни хуу ургуулнаб. Өөрайм семьяда хүрнэ. Огороодтоо ажал хээд байхдаа, бэешни хүнгэн болно, эртээгүүр боднош, юумэйн ургхада, һанаанш дүүрнэ, үхибүүдтээ асаржа үгнэш. Тиимэрхуулдаа.
АМАНДА ОРААН ХЭЛЭЭ МАРТХОЙ БАЙНАШ ...
Энэ буряад хэлэ танайхин ехэ хүгжөөхэ гэжэ оролдонот, элдэбын диалектээр газетээ гарганат. Тэр нэгэ талаараа һайн юумэ. Буряад хэлэн олон диалектын һуурьтай байнхимдаа. Жэшээнь, буряад хэл һайн мэддэг хүн Монгол ошоод, хоёр һар соо байгаадаа, тэндьхи хэлэ ойлгодог болхо. Би үхибүүдээрээ 4-5 елэй тэндэ Монгол ошаам. Минии басган Дарима хэлээ: «Переводчик олы». Би: “Манда переводчиг хэрэггой, биш ойлгхо байхаб». Монголнуудаар зугаалхадаа, «Нэг зааха ааляар хэлэгтылдаа, тиихдэнь удхын хуу ойлгхоб», – гэж хэлээб. Жэшээнь, буряад хэлнэй һуури дээр тэндэ монгол хэлэндэ һурхань, как говорится, делать нечего.
Би Буряадай булта диалекты мэдхэб. Бүхы насаараа Хяагта, Сэлэнгэд ажил хэсэн хүм, турүүшиин хоёр-гурбан джэлдэ нэгэ заа хүндэчэг байсан, тэрнэй сүүлээр сүлөөтэй ярилсадаг болсон. Зарьмандаа намаан сурдаг байгаа: “Хүбүүн, хаанааш?”. Би наадажа: “Ёнхороос, Ёнхороос”. Нэгэ хүгшэн эхнэр: “Ши, хүбүүн, худлаар бү хэлэ, ши Баргажнайш”.
- Яажа мэдсэн?
- Нэгэ баргажан үгэ алдааш.
- Баргажнай диалект хаанаас мэдхэ?
- Би баргажан хүндэ хадамда залуудаа гарһан байгааб.
А-а, тиигээдаа баргажнай хэлэ ойлгонгой яахаб, – гэж би һанааб.
Зарим диалектыш хэлэн ехэ баян. Баргажаншни, жэшээнь, иижэ хэлдэг: «Тиихойдтяа», одним словом, түнхэн: «Тиим биз даа». «Так ведь?». Литературнаар хэлхэдэ, «Тиимэ байха, тиимэ болоо», сонгол хэлэн дээр: «Тиигээсэн, иигээсэн».
Зэдын, Кяахтын, Сэлэнгын сонголнууд, табангуудууд, ашабагадууд Монгол ошоод, уһаар зугаалаад ябха, дүтэ хэлэн хиим.
Диалект мэдээ хадаа, буряад хэлэн баяжха.
Аманда ораан хэлээ мартхой байнаш, гансхан мохооржо болхо.
Нэгтэ иимэ ушар болоо, тэрээн тухай намда Василий Родионович Филиппов хөөржэ үгаан байгаа: “Хяагтын колхоздо практикада гуннуудай үхээри тухай юумэй шэнжэлхээ Ленинградаан нэгэ практикантка залуу басаган ербэ.
Морин тэргэдэ һуугаад ябна, тэрэ нютаг хүрхэ гэжэ. Басган айд лэ гээд харгыдаа шэбшэнэ: «Ямар зон эндэ байдагиимааб».
Гэнтэ моринойнь эзэн иижэ хэлбэ: ”Хуй салхи бодоо, морёо байлгаха хэрэгтэй” (ород хэлэн дээр). Практикантка эдэ үгэнүүшэ ондоогоор ойлгоод, айгаандаа, тэргэнаанаа ябууд һүржэ буугаад, түргэн гүйжэ арьлаба.
Колхозой правлени ошчо, тэрээн тухай хөөржэ үгөө”.
Сонгоол-сартуул хэлэн дээр «хуй салхи» гээшэмнай вихрь-смерч болно, манайхяар хэлхэдэ – “боохолдойн һалхин”. Иимэ һалхинай бодходо, буряад хүн унжа ябаан морьёо байлгха ёһотой байгаа.
Эрхуугэй бурайдууд соо намда олон нүхэд бии. Тэдэш иижайш хэлдэг: «Дочкамнай арбаадаа кончалаад, аттестаадаа получалаад, институдтэ поступалхим те». А вообще буряадаараа хэлниин баргажанда дүтэ.
УЛЯАҺАНШ ҺҮҮДЭР ҮГНЭХИИМ
Намда талаан болоо, 1967 ондо парти, правительствайн постановлени гарһыма – “О неотложных мерах по защите почв от водно-ветровой эрозии”. Бүхы Росси соо хүдэн зуун лесомелиоративна станци нэгдээ, ехэ расход мүнгэ миллиардаараа гаргагдаа. Манай Бурятида нэгэ лесомелиоративна станци Новоселенгинскада 2 миллион советска мүнгөөр баряа. Тэрнэй перва директорынь эхрид буряад – Владимир Болхоев, минии нүхэр байгаа. Өөһэдөө агроном, модо һуулгхадаа, намдаа ханддаг байгаа. Бишни модо үндүүһээрэнь хайшангээд һуулгхаб – мэддэг байгаахимпи...
Нэгтэ ехэ производственна посадканууша шалгхаа ошходом, залуушуул архи баряан, зарьма модонуушынь үндэһөөрөө доошоо, дээшээ һуулгагдаан. “Как вы умудряетесь вверх корнями сажать?”, – гэж һүраахимпи...
Болхоев мэнэ һая наһа бараа, ехэ бэрхэ директор байгаа, тэрнэй һүүлээр Федоров болоо, потом манай баргажнай Цыдып Сыхенович Бадмаев. Сэлэнгэдэ модо һуулгаабдь. Новоселенгинск гээшэмнай суутай село химдаа. Түрүүшын декабристнууд тэндэ ерээ, Агуехэ сайн харгы дээр байгаа.
Хүдмэрэй дүнгөөр ВДНХ-гай хоёр бронзово медальтайб, юунэй түлөө гэхдэ – “За разработку и внедрение методов и способов защитного лесоразведения в Бурятской АССР”. Хашангээд модо ургуулхаб гэжэ минии бэшаан рекомендацинууша Тувада, Шэтэдэ, Восточно-Сибирка регионда хэрэглэгдээ.
Бурятска научна центэртэ модо юумэй тарьха гэжэ совет бии болгаан байгаа, намай председателяар табяа. БНЦэй гэр, фасадайнь, Солнечно улицайн 18, 39, 20, 26-хи гэрнууши хажууда, детска сад «Кристаллик» – тэдээгуур минии һуулгагдаан модод мүнөөш болтор гоёор ургажа-һалбаржа байна.
Мүнөө инвалид-колясочнигуудай гэрэй газаа, Эржена Будаевагай нэрэмжэтэ аллейда модо һуулгажа байнабдь, олон зон хабаадна. Солнечна улиста посадка хэж эхилээбдь, бурхандаа ябтараа Солнечна улицээр хуу модо тарайб гэж һанаан байна.
Нажартаа городто халуунда амархын арггойхиим, хубардаан дээр байгаандли. Ямар хүн модо һуулгхиин түлөө харюусадагиимааб – мэднэгойб. Город соо ээжайха модошо отолно, особенно уляаһанууша хайр гамгой тайржа хайна. Если уляаһаша үгэй болоодо, һайн юумэн юунш гой. Тэрэ модонш түргөөр ургадагхиим, гээ ехээр намшууһа үгдэг, влага, кислород. Намшууһашынь городой шорой бэйдээ шэнгээжэ абнахиим. Гансхан мууниинь юум гэхдэ, – пухтай. Но пухииш эхнэр породануушинь үгнэхиим, теэд пухгой уляаһа тарьхадань ямариим? Жэшээнь, алтайский пирамидальный гэж порода бии хиим, бэрхэ питомнигуудш тэрээни ургуулжа эхилээ. Тэрнаан амяараа, уляаһанш һүүдэр үгнэхиим, нажар халуунда доронь һуухда хүдии зохидоб.
Минии модо һуулгажайгаан сагта горсоведтэ нэг ноён хэлхиим: “Танайхин лучше дуб һуулгха байгаат”. Тииж хэлхэдэнь, “Хөөрхииш, юумэй юуш мэдхойхимдаа” – гэж тэр дороо ойлгооб. Юундэбгхэдэ, өөрьёо эндэ ургадаг модошо тарааха хэрэгтэй, ордоор хэлхэдэ: тополь сибирский бальзамический, ильм забайкальский (хайлас), черёмуха, клён ясенелистный, яблоня сибирская, берёза, лиственница. Нарууһан городто муугаар ургана, дээрэнь городой смог һууна, тиигээд нарууһанш һалнахиимдаа. Тэрэш парк соо һайнаар ургхой, нарууһанш – сэбэр агаарай модон. Модо тарьхань тиимэ бэлэн бэшэ химдаа. Би олон Сибириин городуудаар ябааб, жэшээнь, Красноярск, Владивосток, Чита, хаана юун урганаб – хуу харааб.
Намаан һурдагиима: “Зай, Хышикто, юу хэдэг байгаабш?”. Омогорхолто харюум иимэ: «Газар дэлхэй дээр наһаараа модо һуулгаад ябаам...».
*****
Хышикто Раднаевич и Зинаида Уновна Будаевы (на фото) воспитали замечательную дочь – Эржену Будаеву, одного из самых ярких и известных общественных деятелей в Бурятии. Несмотря на свой тяжёлый недуг, она активно помогала людям. Помогала словом, советом, делом…
В 1999 г. создала и возглавляла до 2003 г. организацию «Фонд строительства жилого дома для инвалидов-колясочников и создания безбарьерной среды в РБ», где также работала в 2005-2012 г. И благодаря ей в республике сдвинулись с мёртвой точки программы по созданию благоприятных и доступных условий для инвалидов, построен жилой комплекс для инвалидов-колясочников со всеми необходимыми службами.
В 2005 г. совместно с Г. Горбатых начала проект инклюзивного образования в РБ. В 2003-2005 г. Э. Будаева училась в магистратуре Сиракузского университета в США.
В 2012 г. активно работала на должности директора Бурятского отделения Российского фонда «Нет алкоголизму и наркомании».
В 2013 году её избрали членом Общественной палаты РБ.
Посмертно удостоена звания «Почётный гражданин города Улан-Удэ».
В 2013 г. для сохранения памяти Эржены родные учредили общественный фонд её имени. Он издал книгу «Эржена» о яркой судьбе Э. Будаевой и её сподвижников.
Всем тем, кто знал Эржену, она запомнилась светлым, добрым человеком, на которого можно и нужно равняться.
... В январе 2011 г. на своей странице в социальной сети Эржена Будаева написала такие строки: «На днях моему отцу, Хышикто Раднаевичу Будаеву, исполняется 75 лет. Он мудр и бодр, относительно здоров, до сих пор за рулём, в общем, «на коне», как и полагается сыну Баргузинской долины.
Только с годами понимаешь, что значат для нас родители. Мои родители (как и ваши!) живут для всех нас, детей, внуков, правнуков. К ним можно обратиться в любое время. Могут, не могут, решат любую проблему. Отец и мать – кладезь мудрости и знаний, тепла и доброты. Такие родные… роднее не бывает».
Беседу с Хышикто Будаевым вела Дулма Баторова.
Текст записан на баргузинском говоре эхиритского диалекта
Газета «Нютаг хэлэн», №3, 30 декабря 2015 г.
Фото Д. Баторовой
5266