Минии бага наһанаймни нютаг - Дэрээн.
«Буряад хэлэеэ һэргээн хүгжөөе!» гэһэн рубрика доро «хамтадхаад».
Дэрээн - юрэнхы нэрэ, үнэн дээрээ иимэ нэрэтэй тосхон үгы юм. Дэрээн нютаг арба гаран бага һууринуудые («нуга», «буусанууд», гэхэ мэтэ) нэгэдхэһэн, булта тус тустаа өөрын өөрсэ нэрэтэйнүүд. Оло дахин эдэ нэрэнүүдые дурдаашье һаа, иимэ гайхамшагта нэрэнүүд хаанаһаа ерээ юм бэ гэжэ нютагаархидни бодолгото болодоггүй байгаа. Теэд тэдэнэр тус бүринь өөрын гэһэн түүхэтэй бшуу. Энэ тэрэ газарнуудай нэрэнүүд ямар удхатай юм ааб гэжэ би анхан сагһаа һонирходог, гайхадаг байгааб. Жэшээнь, минии түрэһэн Алла нютаг, энэ үгын удха ямар юм ааб гэжэ бага наһанһаа һонирходог һэм. Һүүлдэнь эли болоо, анхан сагһаа хамниган (эвенк) «олло» - буряадаар «загаһан» гэһэн үгэ байба.
Дэрээн нютагаймнай топонимика «Далса» гэжэ нэрэтэй газарһаа эхилээд - «Боолон-Түмэр» хүрэтэр үргэлжэлнэ (баруун захаһаа - зүүн зүг руу): Далса, Һарюур, Турхикта, Балгуужан, Хүнтэй (Куйтун), Алла, Догдоо (Аллын), Гаахаан, Баяндай, Цыренэй нуга, Ошор Добуун, Харсага, Аяан, Урда Аяан, Буугшаар, Ентэхээк, Ботолло, Оолсо, Шэбэрсэ, Yлэгшээн, Этьхитэ, Лазарь-нуга, Хоолой, Хуллак, Хүрпѳѳ, Һэюу (Сэю), Ягдак, Уланхаан, Хүшэгээр (Кучегер), Ямаагана, Догдоо, Конюхайн нуга, Тунжанай нуга, Намаа, Гарааhан, Үмхэй, Аман, Һамаахай, Хэнхэсэр, Булуухаан, Шальшагар, Мүншѳѳ, Тааса (Тазы), Жэргэ (Джирга), Зүгдээли, Баряанхуур (Биранкур), Боолон-Түмэр.
Эдэ заахан һуурин бүхэн досоогоо өөрын байгууламжатай - буусанууд, гурта, отаранууд, гэхэ мэтэ. Жэшээнь, «Ботолло» гэжэ газарта би, һургуулиин һурагша байхадаа, зунай сагта 5 дахин үбһэ хуряалганда ябалсаа һэнби, тиихэлээрээ бүхы «нуга нушаануудыень» мэдэхэ болоһон байнаб: Баруун Ботолло (Хуурай Баргажан, Ёолоон, Ангалаани бууса); Дунда Ботолло (Дымбэрэнэй бууса, Бидаашкын бууса, Соболиин бууса); Зүүн Ботолло.
Гол мүрэнүүдэй нэрэнүүд үргэлжэ ходо шэхэндэ байдаг: Баргажан, Алла, Лүглэ, Гаахаан, Һүхэтьхэ, Шэбэрсэ, Yлэгшээн, Улгана, Жэргэ; нуур сөөрэмүүд: «Аллын нуур» (Алла тосхоной хажууда), «Хоолэнтии» (Догдоо), «Малыгин», «Гоожуур» (Аяан), Онгоони нуур (Хүшэгоор), Боолон-Түмэр нуур (Баргажан мүрэнэй эхиндэ); халуун аршаанууд: Алла, Хүшэгоор (Кучегер), Үмхэй, Һэю (Сэю).
Бидэнэр нютаг дэбисхэрнүүдэйнгээ газар уһанай нэрэнүүдээр (топонимика) һонирхон, үзэхэ хэрэгтэй байгаа бшуубди гэжэ һанагдана. Үнэхөөрөө, газар уһанай нэрэнүүд олон зуун жэлнүүдэй туршада бии болоһон арад зоной өөрынь хэһэн «бүтээл» ха юм. Эдэнэр бидэниие бага наһанаймнай үе сагһаа тойроод байдаг. Эхин жэлнүүдһээ хойшо тэдэ үдэр бүри хүн бүхэнэй толгойдо ороод лэ байдаг бшуу. Түрэһэн тосхоной нэрэһээ эхилээд, эхэ эсэгын гэр («тоонто»), шинии түрэһэн газар хаана байна гээд.
Тиихэлээрээ, газар дэбисхэрэй «нэрэ обогуудые» ойлгохо хүсэл гараад лэ ерэдэг, хайшан гээд тэдэ бии болооб, хүгжэн һалбарааб, һүүлдэнь үгы болооб, г.м. Бага наһанһаа бидэнэй мэдэдэг һуурин тосхоной, гол мүрэн болон нуурай, хада уулын нэрэнь юун гэһэн удхатай бэ? - юрын иимэ асуудалда харюусахань тиимэшье бэлэн бэшэ. Жэшээнь, Һүхэтьхэ, Лүглэ, Yлэгшээн, Улгана гэхэ мэтэ нютагаймнай гол горход яагаад иимэ элдэб бусын нэрэнүүдтэй юм?
Нютаг нугаймнай топонимикада эли бэшэ юумэн байһаараа байна даа.
Элитэ немец уран шүлэгшэ, ехэ эрдэм мэдэсэтэй хүн Иоганн Вольфганг Гёте хэлээ һэн гү даа: «Хүн ойлгогдоогүй юумэнүүдые ойлгожо шадахаб гээд этигэхэ ёһотой; үгы болбол энээн тухай бодолгото болоһоной хэрэг юуштэйб...».
*****
1) Буряад үгэнүүдэй удхань эли: «Цыренэй нуга»; «Ошор Добуун» (Дэрээн нютагта оршодог заямха. «Добуун» гэжэ буряад үгэ - ородоор «холм, бугор»); «Харсага»; «Конюхайн нуга»; «Тунжанай нуга»; Намаа - һуурин, газар дэбисхэр. Нэгэ талаһаа, «нам» гэһэн буряад үгэдэ таарана: энхэ тайбан, аалин намдуу, нүгөө талаһаа, «намаа» гэһэн буряад үгэ - «набша намаа»; «Хоолой»; «Аман»; «Шэбэрсо» - Баргажан мүрэнэй баруун һалаа, заямха, буряад «шэбэр соо» (үдхэн ойдо) гэһэн үгэһөө; Yлэгшээн - эмэ нохой гэһэн үгэһөө гү даа?; Куйтун, буряад үгэһөө - холодный (ородоор). Магад баһа «куйтун» гэжэ үгэ - «хундэй» гү даа, ородоор - падь.
2) «Гаахаан», «Баяндай». - Түрүүшын хэдэн зуун жэлнүүдэй оршондо Эрхүү можын Баяндайһаа ерэһэн буряадууд Баргажан аймагай шэнэ ерэһэн газарнуудтаа анхан гараһан нютагайнгаа нэрэнүүдые үгөө бшуу даа. Эрхүү можын Баяндайн аймагта - «Баяндай», «Гахан» гэжэ нэрэтэй һууринууд мүнөө бии...
3) «Лазарь-нуга» - баргажан еврейнүүд эндэ ажаһуугаа (Лазарь Шленкевич - эсэгэнь).
4) Куллук, полевой стан, мүн Куллук - Баргажан мүрэнэй баруун һалаа. Түүрэг үгэ бии: «кулуук» - олон сэсэгүүдтэй газар, сэсэрлиг.
Курумкан, тосхон, аймагай түб. Түүрэг үгэһөө ха даа: «курум, корум» - тарамал шулуун, хадаһаа хэмхэрһэн жэжэ шулуунууд; мүн «-кан» гэһэн хамниган үгын һүүл («топоформант»).
4) Бусад бүхы топонимика - хамниган (эвенк) нэрэнүүдтэй холбоотой.
Алла һуурин, минии тоонто нютаг - хамнигаар «олло» - загаһан.
Аматхаан - Дэрээнэй совхозой III отделени соо анхан сагта байһан заямха. Хамниган нэрэнь ородоор - «маленькое озеро».
Амут - Баргажан мүрэн энэ нуурһаа эхиеэ абадаг, хамнигаар «амут» - озеро (ородоор).
Аяан - Дэрээндэ оршодог үргэн ехэ тала дайда; хамниган үгэ «аян» - «протока; залив; песчаная коса» (ородоор).
Баргажан (гол, нютаг дайда) - эртэ урдань энэ дэбисхэр дээрэ ажаһууһан «баргадууд» арадай нэрэһээ. Тунгус-хамнигадай ерэхэһээ урид, баргадууд эндэ ажамидардаг байгаа.
Баряанхуур/Биранкур (нютаг дайда, гол горхон) - «Бира» хамниган нэрэ дээрэ һуурижаһан ородоор «река» гэһэн удхатай.
«Балан-Тамур» - энэ нуур хамниган бөөгэй нэрээр нэрлэгдэһэн гэжэ түүхэ бии. Домогой үгүүлэлээр, энэ хүн нуурай ойрохоно оршодог үндэртэ ажаһуудаг байгаа. Һүүлдэнь, буряадаар «Боолон-Түмэр» болоо.
Даватчан, хамниган нэрэ «давачан» - хадаран (буряадаар), хариус (ородоор).
Далса, Далсакан - горхон; хамниган нэрэ «дала» - «солёный источник, солонец» (ородоор).
Джирга - гол, хамниган нэрэ дээрэ «аза жаргал» (буряадаар). Домог бии байһан: хамниган «Чальчигир» гэр бүлын залуу хүбүүн «Тэпкэгир» гэр бүлын басаган хоёр эндэл аза жаргалаа олоһон гэлсэдэг байгаа.
Дэрээн - хамнигаар «дыраан» - уһан голой дээдэ захада.
Икат гол, Икат хаданууд - хамниган «Икоат» үгэһөө: оронуудые (олени) хооллулха олон зохид газарнуудтай; үгы һаа «икэн» - хүнды, хабшал, уулын гараса.
Индихэн - Улгана мүрэнэй баруун һалаа, «индек» гэһэн хамниган үгэһөө - «место, где жили» (ородоор).
Кучигер - аршаан, амаралтын газар; хамниган үгэһөө гэдэг: «халзан уулаар тойрогдоһон газар».
Олсо, һуурин, нютаг дайда - хамниган үгэһөө «уляаһан».
Сахилтаар Бууралтаар - Аллын хабшалай үүдэндэ хоёр шулуун хаданууд.
Сэю - аршаан, «бусалжа байһан уһан» гэһэн хамниган үгэһөө.
Талинга, горхон, газар дайда - «талин» гэһэн хамниган үгэһөө: аянга (буряадаар).
Улгана - мүрэн, хамниган «улу» гэһэн үгэһөө: эгсэ эрье (буряадаар).
Улюнхан - хамниган «улу» гэһэн үгэһөө: эгсэ эрьетэй; хайлаһан гол.
Умхей - дулаан булаг, аршаан, хамниган «нарин, хатуу газар» гэһэн үгэһөө.
Якондыкон - Амут шадар оршоһон нуур (Джергын заповеднигай зүүн-хойто зүгтэ), хамнигаар «алганын нуур» гээд оршуулагдана.
Ягдаг һуурин, хамнигаар «джагдак» - «нарһан, нарһан ой» гээд оршуулагдана.
Гэрэл-зураг дээрэ: Дээдэ Баргуужан. Алексей Сватовай буулгаан хүдмэри.
Цыренжаб Чойропов, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, Россиин журналистнуудай Холбооной гэшүүн, Хурамхаанай аймагай Дэрээн нютагһаа гарбалтай.
«Буряад хэлэеэ һэргээн хүгжөөе!» гэһэн рубрика доро «хамтадхаад».
Дэрээн - юрэнхы нэрэ, үнэн дээрээ иимэ нэрэтэй тосхон үгы юм. Дэрээн нютаг арба гаран бага һууринуудые («нуга», «буусанууд», гэхэ мэтэ) нэгэдхэһэн, булта тус тустаа өөрын өөрсэ нэрэтэйнүүд. Оло дахин эдэ нэрэнүүдые дурдаашье һаа, иимэ гайхамшагта нэрэнүүд хаанаһаа ерээ юм бэ гэжэ нютагаархидни бодолгото болодоггүй байгаа. Теэд тэдэнэр тус бүринь өөрын гэһэн түүхэтэй бшуу. Энэ тэрэ газарнуудай нэрэнүүд ямар удхатай юм ааб гэжэ би анхан сагһаа һонирходог, гайхадаг байгааб. Жэшээнь, минии түрэһэн Алла нютаг, энэ үгын удха ямар юм ааб гэжэ бага наһанһаа һонирходог һэм. Һүүлдэнь эли болоо, анхан сагһаа хамниган (эвенк) «олло» - буряадаар «загаһан» гэһэн үгэ байба.
Дэрээн нютагаймнай топонимика «Далса» гэжэ нэрэтэй газарһаа эхилээд - «Боолон-Түмэр» хүрэтэр үргэлжэлнэ (баруун захаһаа - зүүн зүг руу): Далса, Һарюур, Турхикта, Балгуужан, Хүнтэй (Куйтун), Алла, Догдоо (Аллын), Гаахаан, Баяндай, Цыренэй нуга, Ошор Добуун, Харсага, Аяан, Урда Аяан, Буугшаар, Ентэхээк, Ботолло, Оолсо, Шэбэрсэ, Yлэгшээн, Этьхитэ, Лазарь-нуга, Хоолой, Хуллак, Хүрпѳѳ, Һэюу (Сэю), Ягдак, Уланхаан, Хүшэгээр (Кучегер), Ямаагана, Догдоо, Конюхайн нуга, Тунжанай нуга, Намаа, Гарааhан, Үмхэй, Аман, Һамаахай, Хэнхэсэр, Булуухаан, Шальшагар, Мүншѳѳ, Тааса (Тазы), Жэргэ (Джирга), Зүгдээли, Баряанхуур (Биранкур), Боолон-Түмэр.
Эдэ заахан һуурин бүхэн досоогоо өөрын байгууламжатай - буусанууд, гурта, отаранууд, гэхэ мэтэ. Жэшээнь, «Ботолло» гэжэ газарта би, һургуулиин һурагша байхадаа, зунай сагта 5 дахин үбһэ хуряалганда ябалсаа һэнби, тиихэлээрээ бүхы «нуга нушаануудыень» мэдэхэ болоһон байнаб: Баруун Ботолло (Хуурай Баргажан, Ёолоон, Ангалаани бууса); Дунда Ботолло (Дымбэрэнэй бууса, Бидаашкын бууса, Соболиин бууса); Зүүн Ботолло.
Гол мүрэнүүдэй нэрэнүүд үргэлжэ ходо шэхэндэ байдаг: Баргажан, Алла, Лүглэ, Гаахаан, Һүхэтьхэ, Шэбэрсэ, Yлэгшээн, Улгана, Жэргэ; нуур сөөрэмүүд: «Аллын нуур» (Алла тосхоной хажууда), «Хоолэнтии» (Догдоо), «Малыгин», «Гоожуур» (Аяан), Онгоони нуур (Хүшэгоор), Боолон-Түмэр нуур (Баргажан мүрэнэй эхиндэ); халуун аршаанууд: Алла, Хүшэгоор (Кучегер), Үмхэй, Һэю (Сэю).
Бидэнэр нютаг дэбисхэрнүүдэйнгээ газар уһанай нэрэнүүдээр (топонимика) һонирхон, үзэхэ хэрэгтэй байгаа бшуубди гэжэ һанагдана. Үнэхөөрөө, газар уһанай нэрэнүүд олон зуун жэлнүүдэй туршада бии болоһон арад зоной өөрынь хэһэн «бүтээл» ха юм. Эдэнэр бидэниие бага наһанаймнай үе сагһаа тойроод байдаг. Эхин жэлнүүдһээ хойшо тэдэ үдэр бүри хүн бүхэнэй толгойдо ороод лэ байдаг бшуу. Түрэһэн тосхоной нэрэһээ эхилээд, эхэ эсэгын гэр («тоонто»), шинии түрэһэн газар хаана байна гээд.
Тиихэлээрээ, газар дэбисхэрэй «нэрэ обогуудые» ойлгохо хүсэл гараад лэ ерэдэг, хайшан гээд тэдэ бии болооб, хүгжэн һалбарааб, һүүлдэнь үгы болооб, г.м. Бага наһанһаа бидэнэй мэдэдэг һуурин тосхоной, гол мүрэн болон нуурай, хада уулын нэрэнь юун гэһэн удхатай бэ? - юрын иимэ асуудалда харюусахань тиимэшье бэлэн бэшэ. Жэшээнь, Һүхэтьхэ, Лүглэ, Yлэгшээн, Улгана гэхэ мэтэ нютагаймнай гол горход яагаад иимэ элдэб бусын нэрэнүүдтэй юм?
Нютаг нугаймнай топонимикада эли бэшэ юумэн байһаараа байна даа.
Элитэ немец уран шүлэгшэ, ехэ эрдэм мэдэсэтэй хүн Иоганн Вольфганг Гёте хэлээ һэн гү даа: «Хүн ойлгогдоогүй юумэнүүдые ойлгожо шадахаб гээд этигэхэ ёһотой; үгы болбол энээн тухай бодолгото болоһоной хэрэг юуштэйб...».
*****
1) Буряад үгэнүүдэй удхань эли: «Цыренэй нуга»; «Ошор Добуун» (Дэрээн нютагта оршодог заямха. «Добуун» гэжэ буряад үгэ - ородоор «холм, бугор»); «Харсага»; «Конюхайн нуга»; «Тунжанай нуга»; Намаа - һуурин, газар дэбисхэр. Нэгэ талаһаа, «нам» гэһэн буряад үгэдэ таарана: энхэ тайбан, аалин намдуу, нүгөө талаһаа, «намаа» гэһэн буряад үгэ - «набша намаа»; «Хоолой»; «Аман»; «Шэбэрсо» - Баргажан мүрэнэй баруун һалаа, заямха, буряад «шэбэр соо» (үдхэн ойдо) гэһэн үгэһөө; Yлэгшээн - эмэ нохой гэһэн үгэһөө гү даа?; Куйтун, буряад үгэһөө - холодный (ородоор). Магад баһа «куйтун» гэжэ үгэ - «хундэй» гү даа, ородоор - падь.
2) «Гаахаан», «Баяндай». - Түрүүшын хэдэн зуун жэлнүүдэй оршондо Эрхүү можын Баяндайһаа ерэһэн буряадууд Баргажан аймагай шэнэ ерэһэн газарнуудтаа анхан гараһан нютагайнгаа нэрэнүүдые үгөө бшуу даа. Эрхүү можын Баяндайн аймагта - «Баяндай», «Гахан» гэжэ нэрэтэй һууринууд мүнөө бии...
3) «Лазарь-нуга» - баргажан еврейнүүд эндэ ажаһуугаа (Лазарь Шленкевич - эсэгэнь).
4) Куллук, полевой стан, мүн Куллук - Баргажан мүрэнэй баруун һалаа. Түүрэг үгэ бии: «кулуук» - олон сэсэгүүдтэй газар, сэсэрлиг.
Курумкан, тосхон, аймагай түб. Түүрэг үгэһөө ха даа: «курум, корум» - тарамал шулуун, хадаһаа хэмхэрһэн жэжэ шулуунууд; мүн «-кан» гэһэн хамниган үгын һүүл («топоформант»).
4) Бусад бүхы топонимика - хамниган (эвенк) нэрэнүүдтэй холбоотой.
Алла һуурин, минии тоонто нютаг - хамнигаар «олло» - загаһан.
Аматхаан - Дэрээнэй совхозой III отделени соо анхан сагта байһан заямха. Хамниган нэрэнь ородоор - «маленькое озеро».
Амут - Баргажан мүрэн энэ нуурһаа эхиеэ абадаг, хамнигаар «амут» - озеро (ородоор).
Аяан - Дэрээндэ оршодог үргэн ехэ тала дайда; хамниган үгэ «аян» - «протока; залив; песчаная коса» (ородоор).
Баргажан (гол, нютаг дайда) - эртэ урдань энэ дэбисхэр дээрэ ажаһууһан «баргадууд» арадай нэрэһээ. Тунгус-хамнигадай ерэхэһээ урид, баргадууд эндэ ажамидардаг байгаа.
Баряанхуур/Биранкур (нютаг дайда, гол горхон) - «Бира» хамниган нэрэ дээрэ һуурижаһан ородоор «река» гэһэн удхатай.
«Балан-Тамур» - энэ нуур хамниган бөөгэй нэрээр нэрлэгдэһэн гэжэ түүхэ бии. Домогой үгүүлэлээр, энэ хүн нуурай ойрохоно оршодог үндэртэ ажаһуудаг байгаа. Һүүлдэнь, буряадаар «Боолон-Түмэр» болоо.
Даватчан, хамниган нэрэ «давачан» - хадаран (буряадаар), хариус (ородоор).
Далса, Далсакан - горхон; хамниган нэрэ «дала» - «солёный источник, солонец» (ородоор).
Джирга - гол, хамниган нэрэ дээрэ «аза жаргал» (буряадаар). Домог бии байһан: хамниган «Чальчигир» гэр бүлын залуу хүбүүн «Тэпкэгир» гэр бүлын басаган хоёр эндэл аза жаргалаа олоһон гэлсэдэг байгаа.
Дэрээн - хамнигаар «дыраан» - уһан голой дээдэ захада.
Икат гол, Икат хаданууд - хамниган «Икоат» үгэһөө: оронуудые (олени) хооллулха олон зохид газарнуудтай; үгы һаа «икэн» - хүнды, хабшал, уулын гараса.
Индихэн - Улгана мүрэнэй баруун һалаа, «индек» гэһэн хамниган үгэһөө - «место, где жили» (ородоор).
Кучигер - аршаан, амаралтын газар; хамниган үгэһөө гэдэг: «халзан уулаар тойрогдоһон газар».
Олсо, һуурин, нютаг дайда - хамниган үгэһөө «уляаһан».
Сахилтаар Бууралтаар - Аллын хабшалай үүдэндэ хоёр шулуун хаданууд.
Сэю - аршаан, «бусалжа байһан уһан» гэһэн хамниган үгэһөө.
Талинга, горхон, газар дайда - «талин» гэһэн хамниган үгэһөө: аянга (буряадаар).
Улгана - мүрэн, хамниган «улу» гэһэн үгэһөө: эгсэ эрье (буряадаар).
Улюнхан - хамниган «улу» гэһэн үгэһөө: эгсэ эрьетэй; хайлаһан гол.
Умхей - дулаан булаг, аршаан, хамниган «нарин, хатуу газар» гэһэн үгэһөө.
Якондыкон - Амут шадар оршоһон нуур (Джергын заповеднигай зүүн-хойто зүгтэ), хамнигаар «алганын нуур» гээд оршуулагдана.
Ягдаг һуурин, хамнигаар «джагдак» - «нарһан, нарһан ой» гээд оршуулагдана.
Гэрэл-зураг дээрэ: Дээдэ Баргуужан. Алексей Сватовай буулгаан хүдмэри.
Цыренжаб Чойропов, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, Россиин журналистнуудай Холбооной гэшүүн, Хурамхаанай аймагай Дэрээн нютагһаа гарбалтай.
1922